Öz Farkındalık ve Ayna Testi
Zeka kapasitesiyle doğrudan ilişkili olan öz farkındalık, yalnızca insanlar için değil, aynı zamanda bazı hayvan türleri için de geçerlidir. Bu önemli beceriyi ölçmek amacıyla 1970’lerden bu yana birçok hayvan ayna testine tabi tutulmaktadır. Ayna testi genellikle hayvanın vücuduna işaret koyarak veya yapışkanlı kağıt yapıştırarak gerçekleştirilir. Independent Türkçe’nin bildirdiğine göre, hayvan uyandıktan sonra aynada gördüğü işaretin kendi vücudunun bir parçası olmadığını fark edip onu çıkarmaya çalışırsa, bu testten başarılı sayılmaktadır.
Emory Üniversitesi’nden primatolog Frans de Waal, “Birçok hayvan testi geçemiyor” diyerek bu konudaki zorlukları vurgulamaktadır. Ayna karşısında görsel bir işareti kendi kendilerine incelemeleri gerektiği için, bu durumun spontane bir davranış olması beklenmektedir. Literatürdeki birçok iddia bu tanıma uygun düşmemektedir.
Geçmişteki Ayna Testleri
De Waal’in belirttiği kriterler doğrultusunda 1970 yılında gerçekleştirilen bir ayna testinde dört şempanze başarılı sonuçlar vermiştir. Öz farkındalık gösteren diğer türler de bu testlerden başarıyla geçmişlerdir.
- Daha sonraki yıllarda orangutan, bonobo ve goril gibi primatlar da ayna testini geçmiştir.
- Maymunlar genellikle yansımalarını başka bir hayvan olarak algılarken, bazı araştırmalarda ayna testini geçtikleri öne sürülmektedir.
- Ancak bu hayvanların test öncesinde eğitim almış olmaları, bulguların güvenilirliğini sorgulanır hale getirmektedir.
Yunusların aynada kendilerini tanıyabildiği ilk kez 2001 yılında ortaya konmuştur. 2018 yılında yapılan bir araştırmada ise bu memelilerin 24 aylıkken ayna testini geçebildiği tespit edilmiştir. İnsanlar genellikle 18-24 aylıkken aynada kendilerini ayırt edebilmektedir. Çalışmaya daha genç yunusların dahil edilememesi, bu hayvanların insanlardan önce öz farkındalık kazanmış olabileceğini düşündürmektedir.
Hayvanlar Arasında Öz Farkındalık
New York’taki Bronx Hayvanat Bahçesi’nde yaşayan Happy, ayna testini geçen ilk fil olarak kaydedilmiştir. 2005’te yapılan testte, hayvanat bahçesindeki diğer iki fil kafalarına yerleştirilen işaretle ilgilenmezken, Happy aynada kendisini tanıdığını gösteren davranışlar sergilemiştir.
2008 yılında ise ilk kez memeli olmayan bir hayvan, yani Avrupa saksağanları, aynada kendini tanımayı başarmıştır. Vücutlarına yapışkanlı kağıt yapıştırılan bu kuşlar, ayna karşısında kağıtları çıkarmaya çalışırken, aynasız ortamda bu kağıtları fark etmemişlerdir.
Son yıllarda yapılan çalışmalar, boyayla işaretlenen karınca, balık ve farelerin de ayna karşısında işaretlerini çıkarmaya çalıştığını göstermektedir. 2024 yılında farelerle yapılan bir çalışmada, hayvanların aynada yalnızca görünen yerlerindeki boyayı çıkarmaya çalıştığı gözlemlenmiştir. Bu esnada farelerin beyin aktiviteleri izlenmiş ve bazı beyin hücrelerinin harekete geçtiği tespit edilmiştir. Ancak benzer bir beyin bölgesinin, insanlardaki öz farkındalık ile bağlantılı olup olmadığı henüz kesinleşmemiştir.
2022 yılında yapılan bir araştırmada ise yabani penguenlerin aynada kendilerini tanıyabildiğine dair işaretler elde edilmiştir.
Etik Sorunlar ve Öz Farkındalık
Fare ve karınca gibi daha ilkel olarak kabul edilen hayvanların ayna testini geçmesi, gri papağan gibi yüksek zekaya sahip canlıların bu testi geçememesi, öz farkındalığı ölçmede kullanılan bu yöntemin geçerliliğini sorgulamaktadır. Cardiff Üniversitesi’nden bilişsel psikolog Ellen O’Donoghue, “Ayna testi, öz farkındalığın bir yönüne ilişkin bir gösterge olabilir” diyerek, öz farkındalığa ya hep ya hiç olarak bakma eğiliminin muhtemelen yanlış olduğunu ifade etmektedir. Bu durumun daha kademeli bir süreç olduğunu vurgulamaktadır.
Hayvanların öz farkındalığa sahip olduğunun kanıtlanması, etikle ilgili çeşitli soru işaretlerini de gündeme getirmektedir. Farelerin acı çekmeleri, bilimsel deneylerde kullanılmalarına karşı tepkilerin artmasına yol açmakta ve öz farkındalığa sahip olduklarının kanıtlanması durumunda bu tepkilerin daha da büyümesi beklenmektedir. Öte yandan, hayvan deneyi savunucuları, insan sağlığı açısından kritik olan bu deneylerin gerekli olduğuna inanmaktadır.
ABD merkezli sivil toplum kuruluşu Nonhuman Rights Project, ayna testini geçen Happy’nin bir kişi olarak kabul edilmesi gerektiğini öne sürerek, hayvanat bahçesinde tutulamayacağı gerekçesiyle dava açmıştır. Ancak New York Temyiz Mahkemesi, davayı görmeyi kabul etse de filin bir kişi olmadığını belirterek, hayvanat bahçesinde yasadışı tutulduğu iddiasını reddetmiştir.
