Parasal Sıkılaşma Dönemlerinde Firmaların Temerrüde Düşme Davranışları
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (TCMB) Merkezin Güncesi adlı blog sayfasında yayımlanan bir analiz, “Parasal Sıkılaşma Dönemlerinde Firmaların Temerrüde Düşme Davranışları Nasıl Farklılaşıyor?” başlığı altında, 2018 yılında yaşanan sıkılaşma döneminde artan tahsili gecikmiş alacakların (TGA) 2023 sıkılaşma döneminde görece düşük bir seyir izlediğini ortaya koymaktadır. Bu analiz, TCMB Veri Yönetişimi ve İstatistik Genel Müdürü Yusuf Kenan Bağır, Yapısal Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürü Ünal Seven ve Ekonomist Ertan Tok tarafından hazırlanmıştır.
Analizde, parasal sıkılaşma dönemlerinde finansal istikrarın izlenmesi açısından firmaların temerrüt oranlarının önemli bir gösterge olduğu vurgulanmaktadır. Analiz metninde, “Bu çalışmada, farklı parasal sıkılaşma dönemlerinde firma temerrütlerinin gelişimini inceliyoruz. 2023 yılı Haziran ayında başlayan sıkılaşma döneminde firma temerrütlerinin ölçek ve sektör bazında değişimlerini ve finansal borçluluğun rolüne dair çıkarımlarda bulunuyoruz” ifadeleri yer almaktadır.
Ticari Kredi Faiz Oranlarındaki Artış
Analizde, tarihsel veriler ışığında, ticari kredi faiz oranlarının 2018 ve 2023 sıkılaşma dönemlerinde yükseliş gösterdiği belirtilmektedir. Ancak 2018 sıkılaşma döneminde artan TGA’ların, 2023 sıkılaşma döneminde görece daha düşük kaldığı ifade edilmektedir. Analizde şu ifadeler yer almaktadır:
- TCMB para politikası faizi, 2018 yılı Haziran ayı sonrasında dört ay içinde %8’den %24 seviyesine çıkarılmış ve Temmuz 2019’a kadar bu seviyede tutulmuştur.
- Politika faizindeki artışla birlikte ticari kredi faiz oranları, sıkılaşma öncesi %17,9 seviyesinden %35 seviyesine yükselmiştir.
- 2018 sıkılaşma döneminde ticari kredi TGA oranlarının hızla artış gösterdiği ve bu oranın, sıkılaşma öncesi %3 seviyesinden 2019 yılı sonuna kadar %6’ya çıktığı gözlemlenmiştir.
- 2023 yılı sıkılaşma döneminde ise ticari kredi faizlerindeki artışa rağmen TGA oranları %1,5 seviyesindedir.
Bu ayrışmanın, iki dönem arasındaki faiz artışlarının zamanlaması, enflasyon seviyesi, kur değişimleri ve jeopolitik gelişmeler gibi makro faktörlerin yanı sıra, firma ve sektör spesifik özelliklerin de etkili olduğu değerlendirilmektedir.
Temerrüt Oranlarının Analizi
Analizde, iki sıkılaşma döneminde temerrütlerde gözlemlenen farklılıkların firma özellikleri ile ilişkisini ortaya koymak amacıyla firma bazlı yaşlandırma analizleri yapılmaktadır. Bu analiz, belirli bir dönemde sağlıklı olarak tanımlanan firmaların, sonraki dönemde temerrüde düşme oranlarını göstermektedir. Analiz, faizlerin yatay seyrettiği 2014 Haziran sonrası dönemi referans alarak, temerrüde düşen firmaların oranının 16 ayda %5’e yaklaştığını göstermektedir.
- 2018 parasal sıkılaşma döneminde, sağlıklı firmalardan temerrüde düşenlerin oranının 2014-2015 ile karşılaştırıldığında daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir.
- Ayrışma, faiz artırımının başladığı aydan 6 ay sonra belirginleşmeye başlamaktadır.
Sağlıklı firmaların temerrüde düşme oranları, firma ölçeği ve borçluluk düzeyi açısından özetlenmiştir. Firmalar, ölçek bakımından mikro, orta ve büyük olmak üzere üç gruba; borçluluk düzeyi bakımından da kredi bakiyesini net satışlarına oranlayarak düşük, orta ve yüksek olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Analizde, parasal sıkılaşmanın başladığı Haziran 2018 – Eylül 2019 ile faizlerin yatay seyrettiği Haziran 2014 – Eylül 2015 dönemleri karşılaştırıldığında, temerrüt artışının yüksek borçlu orta ve büyük ölçekli firmalarda daha belirgin olduğu kaydedilmektedir.
Borçluluk ve Temerrüt İlişkisi
Bulgular, borçluluk ve temerrüde düşme olasılığı arasında pozitif bir ilişki olduğunu; bu ilişkinin faizlerin artmaya başladığı dönemde, yatay seyrettiği döneme kıyasla daha güçlü olduğunu göstermektedir. Bu da, temerrüdün borçluluğa olan duyarlılığının yüksek faiz ortamında daha fazla arttığını ortaya koymaktadır. Analizde, yüksek borçluluğa sahip firmaların 2023 yılı Haziran ayında başlayan faiz artırım sürecine diğer firmalara göre daha olumsuz tepkiler vermesinin beklenebileceği ifade edilmektedir.
Kullanılan karşılaştırma dönemleri ve mevcut faiz patikası arasında ekonominin ivmesi, faiz oranlarındaki değişim oranı, bankaların risk yüklenme kapasitesi ve reel sektör borçluluğu açısından farklılıklar olduğu vurgulanmaktadır. Örneğin, reel sektör borçluluğu ve mevcut TGA oranları, 2023 parasal sıkılaşma döneminde enflasyon etkisiyle birlikte önceki dönemlere göre oldukça düşük seviyelerde kalmaktadır. Ayrıca, 2018 dönemiyle karşılaştırıldığında reel sektörün döviz pozisyon açığı da önemli ölçüde azalmış ve kur şoklarına karşı dayanıklılığı artmıştır.
Bu bağlamda, bankaların kredi riski taşıma kapasitesinin ve firmaların borç taşıma kapasitesinin karşılaştırılan dönemlerin üzerinde olduğu söylenebilir. Bu durum, reel sektör firmalarının ve bankacılık sektörünün kredi temerrütlerine karşı daha dayanıklı olduğunu göstermektedir.
Yaşlandırma Analizinin Genişletilmesi
Firma temerrütlerinin 2023 yılı Haziran sonrası ve 2018-2019 dönemlerinde farklılaşmasını göstermek amacıyla yaşlandırma analizi, 1 Haziran 2023 – 31 Ağustos 2024 dönemi için genişletilmiştir. Mayıs 2023 itibarıyla sağlıklı olarak tanımlanan firmaların temerrüt gelişimi, önceki dönemlerle karşılaştırılmıştır. Buna göre, 2023 Mayıs ayında sağlıklı olarak tanımlanan firmaların takip eden aylarda temerrüde düşme oranları, 2018-2019 temerrüt oranlarından ve faizlerin artmadığı 2014 Haziran sonrası dönemde gerçekleşen oranlardan belirgin şekilde daha düşük seyretmektedir.
- Mevcut dönemde gerçekleşen temerrüt oranı ve temerrüde düşme hızı oldukça olumlu bir seyir izlemektedir.
- Sektörel analizde de 2023 dönemindeki olumlu ayrışma oldukça belirgin ve sektörler arasında homojen bir görünüm arz etmektedir.
Özetle, firma temerrüt oranları, parasal sıkılaşma adımlarının kademeli olarak atılması ve reel sektörün azalan yerli-yabancı para borç yükü nedeniyle ılımlı bir seyir izlemektedir. Bununla birlikte, firma temerrüt oranlarının fiyat istikrarı ve finansal istikrar açısından yakından izlenmesi gereken bir gösterge olmayı sürdürdüğü sonucuna varılmaktadır.
