Türkiye’de Mali Disiplinin Bozulması ve Harcamalardaki Etkinsizlik
Türkiye, son zamanlarda mali disiplinin ciddi bir şekilde bozulduğu bir dönemden geçmektedir. Bütçe dengelerinin altüst olması ve vergilerimizin giderleri karşılayamaması, harcamalardaki etkinsizlikten kaynaklanmaktadır. Bütçede mali disiplin sağlanmadan ve harcamalardaki etkinsizliğe son verilmeden, vatandaşların vergi yükü hafifletilemeyecektir. 2025-2027 Orta Vadeli Program (OVP) verilerine göre, 2023 yılında kişi başı vergi tutarı 2.222 dolar iken, 2027 yılında bu rakamın %68 artarak 3.731 dolara ulaşması beklenmektedir. Bütçedeki açıklar kapanmadığı sürece daha fazla vergi ödemeye devam edeceğiz.
Bütçe Kaynağı Nereye Gidiyor?
Ödemiş olduğumuz vergilerin nereye harcandığını sorgulamak, bir vatandaş olarak en doğal hakkımızdır. Bu bağlamda, son yıllarda şeffaflıktan uzak bir şekilde, 5018 sayılı Kamu Mali Yönetimi ve Kontrol Kanunu’na tabi olmadan harcama yapan gençlik ve spor il müdürlükleri aracılığıyla dağıtılan Hazine yardımlarının kimlere ve nasıl dağıtıldığı kritik bir konudur. Hazine yardımı adı altında yapılan ödemeler, bütçenin cari harcamalar kalemi içerisinde yer almaktadır. Bu, gençlik ve spor müdürlüklerine bütçeden gönderilen paraların, karşılıksız olarak kişi ve kurumlara dağıtıldığı anlamına gelmektedir. Karşılığında kamuya herhangi bir mal veya hizmet alınmamaktadır.
Bütçe Sistemi Dışına Taşınma Durumu
2017 yılında gençlik ve spor il müdürlüklerine yapılan Hazine yardımı tutarı 1.2 milyar lira iken, 2024 yılının ilk sekiz ayında bu tutar 75.3 milyar liraya ulaşmıştır. Aylık olarak aynı hızda harcama yapılması durumunda, bu tutarın 113 milyar liraya varacağı öngörülmektedir. Bu, 2017 yılında yapılan transferlerin, 2024 yılı itibarıyla 92.7 kat artacağı anlamına gelmektedir. Eğer bu denli yüksek bir artışın bir açıklaması varsa, kamuoyuyla paylaşılması gerekmektedir. Bütçede cari transferler kaleminden yapılan ödemeler, ilgili bakanlıkların merkezinden yapılmakta ve koordine edilmektedir. Örneğin, tarım destekleri için tarım il ve ilçe müdürlüklerine Hazine yardımı adı altında bir para gönderilmemektedir. Gençlik ve Spor Bakanlığı dışında hiçbir kurum, il ve ilçe müdürlükleri aracılığıyla doğrudan para dağıtımı gerçekleştirememektedir; tek istisna gençlik ve spor il müdürlükleridir.
Sayıştay’ın Tespitleri: Mali Açıklığa Engel Durum
3289 sayılı Gençlik ve Spor Hizmetleri Kanunu’nun 6’ncı maddesi, taşra teşkilatının bütçesinin özel bütçe olduğunu belirtirken, geçici 10’uncu maddesinde ise 5018 sayılı Kanun’un dış denetimle ilgili olanlar dışındaki hükümlerinin, gençlik ve spor il ve ilçe müdürlükleri hakkında uygulanmayacağı ifade edilmiştir. Ancak 5018 sayılı Kanun, mevcut iktidar döneminde mali işlemlerin sistemli bir şekilde yürütülmesi, mali saydamlığın artırılması ve kamu kaynaklarının etkin, verimli ve tutumlu kullanılabilmesi amacıyla oluşturulmuştur. Gençlik ve spor il müdürlükleri, bu düzenleme ile kamu mali sistemimizde ayrıksı bir yapı oluşturmuştur. Sayıştay’ın Gençlik ve Spor Bakanlığı 2021 Yılı Düzenlilik Denetim Raporu’na göre, “Bakanlığın taşra teşkilatı olarak teşkil edilen gençlik ve spor il-ilçe müdürlüklerinin mali faaliyetleri Bakanlığın bütçe ve muhasebe sistemi dışında yönetilmektedir” ifadesi açıkça vurgulanmaktadır. Sayıştay, bu dolambaçlı yapının şeffaflık, doğruluk ve mali saydamlığa engel olduğunu da belirtmektedir.
Paralar Nerelere, Kimlere Gidiyor?
Son üç yılda 190 milyarın üzerinde bir bütçe kaynağının şeffaflıktan uzak ve dolambaçlı yollarla dağıtıldığını görmekteyiz. Vergilerimizin nasıl harcandığı sorusuna kısmen yanıt bulmuş durumdayız. Özellikle: Yüz milyarlarca lira vergi kimlere, hangi kurumlara, vakıf veya derneklere dağıtılıyor? Bu sorunun yanıtını bulmak için yaptığımız araştırmalar neticesinde, bu tutarların bir kısmının nerelere ve kimlere aktarıldığına dair bazı tespitlerimiz bulunmaktadır. Ancak bu sorunun asıl muhatabı elbette Gençlik ve Spor Bakanlığıdır. Burada sadece bir örnekle yetineceğiz ve geri kalan bilgilere ilgili Bakanlık’tan ulaşmayı umuyoruz.
Adrese Teslim Para İçin Yönetmelik Değişiklikleri
Para dağıtımının bütçe ve muhasebe sistemi dışına çıkarılmış durumdaki gençlik ve spor il ve ilçe müdürlükleri aracılığıyla yapılması yanında, bazı mevzuat değişiklikleri de dikkat çekicidir. 2017 yılında çıkarılan yönetmelik, istenilen amaca tam olarak hizmet etmemiştir; bu nedenle 2021 yılında destekten yararlanacak yurtlara ilişkin şartlar yeniden düzenlenmiştir. Örneğin, yurt kapasitesinin en az 1.000 kişi olması ve ülke genelinde en az üç ilde yurt bulundurulması gibi şartlar getirilmiştir. Bu da yetmezmiş gibi, yurt kapasitesi yüksek olanlara ek puanlar verilmesi yoluna gidilmiştir. Böylece, daha önceki yıllarda bu imkandan yararlanabilen bazı vakıf ve derneklerin önü kesilmiş, kaynakların adrese teslim edilmesinin yolu açılmıştır.
Bazı Vakıf ve Derneklerin Boş Kalan Yurtları ve Kasaları Nasıl Doluyor?
Yüksek öğretim öğrencileri için en önemli sorunların başında barınma ve beslenme gelmektedir. 2017 yılı Kasım ayında çıkarılan bir yönetmelikle, vergi muafiyeti tanınan vakıf ve kamu yararına çalışan derneklere ait yükseköğretim yurtlarında barınan öğrencilere beslenme ve barınma yardımı yapılmasının önü açılmıştır. Gençlik ve Spor Bakanlığı’nın 2023 yılı Faaliyet Raporu’na göre; 2023-2024 eğitim döneminde 15 vakıf/derneğe ait 78.989 kapasiteli 448 yurtta barınan 52.433 öğrenciden 48.277 öğrenci, beslenme ve barınma yardımından faydalanmaktadır. Bu durum, belli kesimlere ait dernek ve vakıf yurtlarının kapasitesinin inanılmaz bir şekilde arttığını göstermektedir. Ancak bu yurtlar dolmamakta, dolayısıyla kamu kaynakları seferber edilmektedir. Öğrencilerin bu yardımı alabilmesi için, ilgili vakıf veya derneğin yurdunda kalması gerekmekte; bu da belli vakıf ve derneklerin yurtlarına talebin artmasını sağlamaktadır. Örneğin, belediye tarafından işletilen yurtta kalan öğrenciler bu destekten yararlanamamaktadır.
Kamu Kaynaklarının Doğru Kullanımı Üzerine Düşünceler
Türkiye, ciddi bir ekonomik krizle karşı karşıyadır. Bütçe dengeleri altüst olmuş durumdadır. Gelir dağılımında adaletsizlik had safhaya ulaşmışken, vergi yükümüz artmaktadır ancak bütçedeki açık her geçen gün daha da büyümektedir. Bu noktada, bütçedeki açıkları kapamak ve şeffaf olmayan tüm harcamaları şeffaf bir yapıya kavuşturmak elzemdir. Yüz milyarlarca lira vergimizin şeffaflıktan uzak bir şekilde birilerine dağıtılmasına ‘dur’ denilmesi gerekmektedir. Kamu kaynaklarının, birilerinin boş kapasitesini ve kasasını doldurmak için kullanılmasının önüne geçilmelidir. Gençlerimizin, bu durumdan etkilenmemesi için gerekli önlemlerin alınması şarttır. Bu bağlamda Sayıştay’a çağrıda bulunuyorum; 5018 sayılı Kanun’un bütçe ve muhasebe sistemi dışına çıkarılmış olsa da, gençlik ve spor il ve ilçe müdürlüklerinin bütçelerini denetleme yetkiniz bulunmaktadır. En büyük illerden başlayarak bu müdürlüklere Hazine yardımı adı altında gönderilen vergilerimizin kimlere, hangi vakıf ve derneklere, nasıl aktarıldığını açığa çıkarmanız gerekmektedir. Bu, Sayıştay’ın varlık sebebidir.